Ümit Yenişehirli yazdı: Yerel ‘Gazi Günü’nden 19 Mayıs’a

Bugün, 19 Mayıs Atatürk’ü Anma Gençlik ve Spor Bayramı.

Mustafa Kemal Atatürk’ün Samsun’a çıkarak Ulusal Mücadele’nin birinci adımını attığı, Kurtuluş Savaşı’nın başlangıcı olarak kabul edilen 19 Mayıs 1919’un 106’ncı yıldönümü.

Adına “Atatürk’ü Anma” ekini, 1981 yılında alan bayramın ortaya çıkışı ise epey farklı ayrıntılara sahip.

Bir periyot Samsun’un lokal bir kutlama günü olması ya da Osmanlı bölümündeki resmi Antrenman Bayramı’nın taklit edilmesi bu ayrıntılardan kimileri.

SAMSUN’UN LOKAL ‘GAZİ GÜNÜ’

Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıktığı tarih olan 19 Mayıs 1919, takip eden yıllarda devlet katında bir bayram olarak ele alınmamıştı. Bu tarih, ne Büyük Millet Meclisi Hükümetleri devrinde ne de Cumhuriyet kurulduktan sonraki uzunca müddette resmi bir bayram değildi.

Milli Çaba günlerinde 19 Mayıs’la ilgili rastgele bir kutlama yapılmazken, 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet’in kuruluşunu takip eden yıllarda da yalnızca Samsun’da Gazi Günü ismiyle yapılan lokal bir kutlama vardı. CHP Samsun Teşkilatı ve kentin ileri gelenlerinin önayak olmasıyla 19 Mayıs’larda çeşitli etkinlikler düzenlenmeye başlamıştı. Samsunlular, bu günün ülke çapında resmi bir bayram olması için teşebbüslerde bulunmuşlarsa da olumlu bir sonuç alamamışlardı.

Bu ortada, Samsun’daki mahallî 19 Mayıs kutlamaları için, 1927 yılındaki merasimlere Mustafa Kemal Atatürk bir telgraf göndermişti. O yıl, Samsun Atatürk heykelinin temel atma merasimi yapılmış, Cumhurbaşkanının telgrafı da bu merasim esnasında okunmuştu. Heykel, dört yılda tamamlanarak 1931 yılında düsturuna oturtulmuştu.

OSMANLI’NIN ‘İDMAN BAYRAMI’ CUMHURİYET’E TAŞINDI

Osmanlı Devleti’nin son yıllarında, spor alanındaki faaliyetleriyle tanınan Selim Sırrı (Tarcan), bu devirdeki ilgisini Cumhuriyet periyoduna de taşımıştı. Selim Sırrı, Osmanlı Olimpiyat Komitesi’ni kuran, İsveç’te spor eğitimi alan, yurda dönerken de İsveç’in gençlik marşı olan “Tre trallande jäntor”ün kayıt ve notalarını beraberinde getiren isimdi. Ali Ulvi isimli öğretmen ise “Dağ başını duman almış” kelamlarıyla başlayan Gençlik Marşı’nın güftesini yazmıştı. Selim Sırrı, bu çalışmaları çerçevesinde, Mayıs ayını merkeze alarak, gençlik ve spor temalı kutlamalar oluşturmaya çalışmıştı. Bu faaliyetleri yürütürken de Osmanlı devrindeki Antrenman Bayramı kutlamalarının metotlarından yararlanmıştı. Onun teşebbüsleriyle 10-11 Mayıs 1928’de Jimnastik Şenlikleri başlatılmıştı.

FUTBOL KULÜPLERİNİN ETKİNLİKLERİ

Bu teşebbüslere karşın 19 Mayıs’ın resmen bayram olarak kutlanması tekrar de oldukça vakit almıştı. Devlet katında rastgele bir düzenleme yapılmazken, kimi spor kulüpleri ise kendiliklerinden etkinlikler düzenlemeye girişmişlerdi.

Galatasaray kulübünden ayrılan bir küme tarafından kurulan Güneş Spor, bu kutlamalarda öncü rol oynamıştı. Ortalarında Fenerbahçe ve Beşiktaş’ın da yer aldığı kulüpleri organize eden Güneş Spor başkanı Cevat Abbas Gürer, bu aktifliklerin birinde, 19 Mayıs 1935’te yaptığı konuşmada, Osmanlı padişahlarına ağır tenkitler getirmiş, Türk milletinin 19 Mayıs’ta Mustafa Kemal’in öncülüğünde kurtuluşa kavuştuğunu anlatmıştı. Kulüp liderleri ve iştirakçiler daha sonra da ant içmişlerdi. Okudukları ant şöyleydi: “Ey varlığımızı yapan sayın sevgili Atatürk. Açtığın yolda, kurduğun ülkede, gösterdiğin hedefte, hiç durmadan, irkilmeden yürüyeceğimize ve bu uğurda kanımızı güle güle akıtacağımıza kelam veririz.”

Bu ortada, Mustafa Kemal Atatürk; 1935, 1936 ve 1937 19 Mayıs’larında İstanbul’da bulunmasına karşın kentteki kutlamalara katılmamış, 1938’de ise kutlamalarda hazır bulunmuş fakat konuşma yapmamıştı. Bu devirde, Atatürk’ün doğum tarihinin 19 Mayıs olduğu da lisana getirilmeye başlanmıştı.

CHP GENELGESİYLE KUTLAMA

Süreçte, Cumhuriyet Halk Partisi de devreye girmişti. Bu çerçevede, 1936 yılı kutlamaları için CHP Genel Sekreterliği tarafından bir genelge yayımlanmış, böylece kutlamalar artık parti denetimine geçmiş lakin 19 Mayıs tekrar resmi olarak bayram ilan edilmemişti. CHP’nin genelgesiyle, Spor Kongresi’nde 19 Mayıs tarihinin Spor Bayramı olarak kutlanması kararı alındığı hatırlatılarak, Kültür Bakanlığı ve Türk Spor Kurumu’yla işbirliği yapılıp, ülke çapında kutlamalar gerçekleştirilmesi istenmişti. CHP genel merkezi, bayramda kullanılmak üzere, “Dedikodu yapma spor yap / Dik otur yanlışsız konuş / Yavuz ve gürbüz evlatlar / Yürü, koş, atla, güreş, pinekleme” üzere sloganlar da üretmişti.

Bu ortada, bayramın ismiyle ilgili pek çok isim de gündeme gelmiş ve kullanılmıştı. Bu çerçevede, “İdman Bayramı, Atatürk Spor Günü, Spor Bayramı, 19 Mayıs Şenlikleri, Atatürk Spor Merasimi, Jimnastik Şenlikleri, Atatürk Günü, Antrenman Şenlikleri, Atatürk Spor Bayramı, Jimnastik Bayramı” 19 Mayıs için kullanılan isimlerdendi.

ÜLKE ÇAPINDA BİRİNCİ DEFA 1935’TE GAYRİRESMİ KUTLANDI

Cumhuriyet’in ilanını takiben, Kurtuluş Savaşı zaferleri (30 Ağustos) ve Cumhuriyetin ilanı (29 Ekim) üzere iki tarihi olayla hudutlu kalan resmi tatillere ait, daha sonraları, yasal bir düzenleme yapma görüşü yük kazanmıştı. Birinci olarak, 27 Mayıs 1935 tarih ve 2739 sayılı “Milli Bayramlar ve Genel Tatiller Hakkında Kanun” çıkartılmıştı. Kanunun birinci hususunda, “Milli bayram yalnız Cumhuriyet’in ilan edildiği 29 Birinci Teşrin günüdür.

Türkiye’nin içinde ve dışında devlet ismine yalnız o gün merasim yapılır.” ibaresi yer almaktaydı. Bu kanunda, 23 Nisan ve 30 Ağustos bayramları sayılırken, 19 Mayıs’la ilgili bir karara ise yer verilmemişti.

Bayram günleriyle ilgili ikinci bir düzenleme de 20 Haziran 1938 tarihinde çıkartılan, eski kanuna ek bir kanun ile yapılmıştı. Bu yasal düzenlemede 19 Mayıs, birinci defa “Gençlik ve Spor Bayramı” olarak ilan edilmişti. Kanun, 1938 Haziranı’nda hazırlandığı için de 19 Mayıs’ın birinci kanun kararlarınca kutlanması 1939 Mayıs ayında olmuş, dolaysıyla 19 Mayıs Gençlik ve Spor bayramının resmi kutlaması Mustafa Kemal Atatürk hayattayken hiç gerçekleşmemişti. 12 Eylül askeri darbesini yapan idare ise 1981 yılında çıkardığı bir kanunla bayramın ismini “Atatürk’ü Anma Gençlik ve Spor Bayramı” olarak değiştirmişti.

– Prof. Dr. Hakan Uzun, “Atatürk’ü Anma 19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı ve Atatürk Periyodunda Kutlanışı”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, C 6, S 24, 2010