ABD-İran müzakereleri Türkiye için bir fırsat mı?
Anadolu Ajansı Farsça Haberler Müdürü Oğuz Akkar, ABD ile İran ortasındaki müzakerelerin asıl hedefini ve Türkiye‘nin elde edebileceği avantajları AA Tahlil için kaleme aldı.
***
İran ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ortasındaki nükleer müzakereler 12 Nisan’da Umman’da tekrar başladı. ABD tarafında Lider Donald Trump’ın idareye gelmesi sonrası İran’a azamî baskı, hatta nükleer tesisleri vuracak harekat beklenirken müzakerelerin başlaması ve süratli bir formda ilerlemesi mevzuyu takip edenleri şaşkınlığa uğrattı. Çünkü, İran’ın güçlü figürlerinden Kudüs Gücü Kumandanı Kasım Süleymani’yi öldürme buyruğunu veren Trump’ın ve onu “katil” ilan eden Tahran’ın diyaloğa girmesini beklenmiyordu. En değerli konu ise İran’ın yıllardır “nükleer faaliyetlerimiz müzakere konusu değil” telaffuzuna karşın ABD Lideri’nin “İran tüm nükleer faaliyetlerini sıfırlarsa, dünyaya kapıları açılacak” demesiydi. Süreci hızlandıran en kıymetli etkeni anlamak için 2015’te P5+1 ülkeleri ile İran ortasında imzalanan Kapsamlı Ortak Hareket Planı (KOEP) sonrasına bakmak gerekiyor.
2015 KOEP süreci
2013’te İran’da Hasan Manevî hükümeti öncesi çıkmaza giren nükleer müzakereler dönemin Dışişleri Bakanı Muhammed Cevad Zarif’in insiyatifi ele almasıyla ivme kazanmıştı. Bunun üzerine, Viyana’da ABD, Fransa, İngiltere, Rusya, Çin ve Almanya’nın (P5+1) onayıyla İran ile mutabakat imzalanmıştı. Buna nazaran İran, uranyum zenginleştirmeyi belirtilen orana düşürecek, karşılığında ise uygulanan yaptırımlar kaldırılacaktı.
İran’ın 1979 ihtilali sonrası uygulanan ambargolar ve İran-Irak savaşında oluşan ziyanlar sonrası altyapısı zayıflamış, petrol sanayisi revize olmamış ve havacılık bölümü epey eskimişti. İran, ambargolar yüzünden dünyadan dolaylı olarak aldığı eserlere pahasının çok üstünde fiyat ödüyordu. Petrol satışlarına da ambargo gelince iktisadı ziyan görüyor, ülke altyapısı kendini revize edemiyor ve bu durum da toplumda yansılara neden oluyordu.
Ancak 2015 KOEP muahedesi sonrası ülkede oluşan olumlu durum kısa sürdü. 2016’da ABD Başkanı olan Trump, KOEP’ten ayrıldıklarını açıkladı. Bu açıklama umutların arttığı İran’da karamsarlığa yol açtı. Trump’ın mutabakattan ayrılma sebebi ise kolaydı. İran, P5+1 ülkeleriyle mutabakat yapmış, karşılığında ambargolar hafiflemişti. Lakin bu muahededen tek yararlanamayan ülke ABD olmuştu. Zira ABD, İran’ı zorlayan ambargolar uyguluyordu. ABD, İran’a bir ambargo uygulamazsa dünyanın İran ile çalışmasına, petrol almasına ve ülkeye yatırım yapmasına mani yoktu. Ambargoları kaldıran ABD, bu durumdan yararlanamayacaktı. İran lideri Ayetullah Ali Hamaney, muahede sonrası ABD eserlerinin ithalatını yasaklamıştı. Tuhaf bir biçimde mutabakat sonrası Barack Obama idaresi de ABD eserlerinin İran’a girmesine kısmi tahdit getirmişti. Hülasa, muahedenin ABD için hiçbir avantajı yoktu. Yeni lider Trump’ı ise asıl öfkelendiren buydu. ABD, büyük yer altı kaynağı zenginlikleri olan İran iktisadından hiçbir biçimde yararlanamayacaktı.
Trump’ın bir öteki münasebeti ise mutabakatla zenginleşecek olan İran’ın, bu birikimle Orta Doğu’da tüm vekil güçlerini besleyecek ve kimsenin bunu denetleyemeyecek olmasıydı. Trump’a nazaran Obama idaresinin İran ile yaptığı muahede dünya tarihinin “en saçma” anlaşmasıydı.
İran iktisadı bugün ne durumda?
ABD, 2015 nükleer muahedesinden çekilince mutabakat kadük kaldı. Mutabakata dahil olan ülkeler dahi İran ile direkt yahut açıktan iş yapmadı. Bu periyottan sonra İran’a zati az olan yatırımlar süratle zayıfladı. Petrol ve doğal gaz ihracatı sekteye uğradı. Süreç başlarken 1 dolar 30.000 riyal düzeyinde iken günümüze gelindiğinde 1 milyon riyal düzeyini aştı.
1979’dan sonra peyderpey eskiyen petrol sanayisi altyapısı ve öteki altyapılar modernize edilemediğinden felç duruma geldi. Otomotiv sanayisi ise Çinli ikinci sınıf firmaların elinde. Ambargoların gücü ile ve İran’ın Mali Hareket Vazife Gücü’ne (FATF) üye olmaması sebebiyle İran memleketler arası bankacılık sistemini dışında. Hiçbir İranlının dünyanın bir ülkesinde geçerli banka kartı bulunmuyor. Ayrıyeten, dünya bankalarının kartları İran’da kullanılmıyor. 90 milyon nüfusu olan ve ağır genç nüfusa sahip, coğrafik olarak Hazar Denizi ve Basra Körfezi kıyısında, Hürmüz Boğazı’nın denetimini elinde tutan İran için güç bir durum oluştu. İran toplumu 2015’ten bu yana uygulanan ekonomik ambargonun kalkmasını, dünya ticaretine entegre olmayı, milletlerarası banka kartlarını kullanabilmeyi ve teknolojik eserleri kullanmayı bekliyor. Ayrıyeten, uçak, gemicilik, otomotiv ve daha birçok kesimse yenilenmeyi bekliyor.
Trump’ın İran’dan talebi
2024’te tekrar ABD Başkanı seçilen Trump, İran’a yeni bir teklifte bulundu. Burada gözden kaçmaması gereken durum, Trump’ın İran ile müzakerelere Özel Temsilcisi Steve Witkoff’u göndermesidir. Trump, dışişlerinden ya da bürokrasiden bir elçi yerine İran tarafıyla görüşmesi için bir iş insanını gönderdi. Yani aslında Trump, İran’a açıkça şunu söylüyor: “Dediklerimi yap, seninle ticaret yapalım.” 12 Nisan 2025’te İran ile başlayan müzakerelerin odak noktası budur. Bir iş insanı olan Steve Witkoff’un İran ile masaya oturması aslında Trump’ın İran’dan ne istediğini ve ne vaat ettiğini açıkça ortaya koyuyor.
Trump’ın açıklamalarından anladığımız kadarıyla kendisi İran’ın ekonomik kapasitesine epeyce vakıf. Yeniden bu müzakerelere Avrupa Birliği (AB) ülkelerini ya da diğer bir ülkeyi dahil etmemesinin nedeni de açık. Trump, birçok muhtaçlığı olan İran pazarından tek başına faydalanmak istiyor. 2015 KOEP muahedesi sonrası oluşan tuzağa tekrar düşmek istemiyor. Trump, İran’daki fırsatların farkında ve tüm müzakereyi bunun üzerine kurgulamak istiyor. Trump’ın tek kuralı ise İran’ın nükleer faaliyetlerinden vazgeçmesidir.
1979 ihtilalinden sonra iktisadı daima darbe alan İran’ın ve toplumunun da artık ambargolardan ve dünya ticaretinden kopukluktan yorulduğu görülüyor. İran toplumu, ABD’nin kendileriyle bir “iş insanı” üzerinden müzakere yapmasındaki nedeni yeterli görüyor. İran, mümkün bir muahedede çok karlı, mümkün bir uyuşmazlıkta ise çok ziyanlı çıkacaklarının farkında. En büyük kaygıları ise ABD ile bu kadar ağır bir ekonomik bağa girmeleri halinde 1979 sonrası tüm politik savlarının kadük kalacak olması. Çünkü, İran “büyük şeytan” olarak sıfatlandırdığı bir ülkeyle ağır ticaret bağı içerisinde olacak. ABD, muhtemel mutabakat sonrası İran’da tüm bölümlerde yatırım yapmak istiyor. Açıkçası, İran idaresi sıkıntı bir kararla karşı karşıya kalmış durumda.
Türkiye için fırsatlar
Bugün havacılık, denizcilik, petrol sanayisi, otomotiv, bilişim, bankacılık ve öteki birçok dalda zorda olan İran iktisadı tüm kesimlerde bir altyapı yenilenmesine muhtaçlık duyuyor. İran Ticaret Odası, inşaat, otoyol, raylı sistemler ve emlak bölümünün 1 trilyon dolarlık bir yatırıma gereksinim duyduğunu açıkladı. Otomotiv bölümü üretim ve ithalat ile birlikte 50 milyar doların üzerinde bir hacim vaat ediyor.
Petrol sanayisi ise İran’da kangrene dönen en büyük bölüm. Basra ve Hazar’da yeni alanların açılması, mevcut alanların revize edilmesi, petrolün randımanlı çıkarılması, güzel modifiye edilmesi gerekiyor. Açıkçası bir petrol ve doğal gaz ülkesi olan İran, borulama sistemlerini modernize edemediği için kendi vatandaşlarına doğal gaz temininde zorlanıyor. Ülkede üretilen akaryakıtın kalitesi epeyce düşük. Birçok vilayette ağır hava kirliliği oluşmuş durumda. Mesud Pezeşkiyan hükümeti tarafından petrol sanayisinin 1 trilyon dolarlık yatırıma gereksinim duyduğu açıklandı. İran elektrik üretimi ve temininde de zahmetler yaşamaya başladı. Yenilenebilir güç kaynaklarının çok az olduğu İran’da tüm güç dalının 200-250 milyar dolar ortası yatırıma muhtaçlık duyduğu biliniyor. Bunun yanında inşaat gereçleri, otomotiv san sanayi, dokuma, turizm yatırımları, besin sanayisi üzere yatırıma muhtaçlık duyan birçok alt bölüm var.
Tüm bunlara baktığımızda, İran yer altı kaynağı, büyük nüfus ve coğrafik avantajlarıyla yatırımcıları güzel fırsatlar sunuyor. Ticaret savaşlarının başladığı ve dünyada daralmanın yaşandığı bu devirde 90 milyonluk İran’daki fırsatlar herkesin ilgisini çekiyor.
ABD, her ne kadar İran ile kendi kaidelerinde ve tek başına iş yapmak istese de bu teknik olarak mümkün değil. ABD’nin İran ile muhtemel bir mutabakat sonrası petrol, havacılık, sigorta ve bankacılık üzere daha büyük ve spesifik bölümlerde iş yapması bekleniyor. ABD’nin öteki orta ve alt kalemlerde ise İran’ın gereksinimlerine karşılık verebilmesi beklenmiyor. Açıkçası ABD, İran’daki pastadan en büyük hissesi kendine ayırmak niyetinde.
Bu durumda Türkiye‘nin değeri ortaya çıkıyor. Birinci olarak Trump idaresi ile âlâ ilgiye sahip olan Türkiye bu durumdan en karlı çıkacak ülkeler ortasında olacaktır. Ayrıyeten Türkiye, İran’ın inşaat, turizm, dokuma, otomotiv yan sanayi, makine, ulaşım üzere orta ve alt kesimlerine yatırım yapabilecek ve gereksinimlerine karşılık verebilecek kapasitededir. Türkiye son 30 yılda bu bölümlerde hem içeride hem dünyada büyük muvaffakiyetler gösteren bir ülke pozisyonundadır.
Türkiye’nin öne çıkacağı bir öbür bahis ise ABD’nin İran ile iş yapabilme deneyimine sahip olmayışıdır. ABD ile İran ortasında 1979’dan bu yana kopuk olan bağlantılar bu tecrübeyi hiç oluşturmadı. Fakat 1979’dan bu yana İran ile daima ticaret yapan ve hatta İran’da yatırımlar yapan Türkiye bu deneyime fazlası ile sahiptir. ABD, çok girmek istediği lakin nasıl gireceğini bilmediği İran’a Türkiye ile girmek isteyecektir. ABD, Türkiye’nin İran ticaret deneyiminden faydalanmak isteyecektir. Aslında, Washington bir nevi buna mecburdur. Çünkü ABD, Türkiye’yi AB yahut Çin üzere büyük kesimlerde kendine rakip görmüyor. Bu sebeple, İran’a yapılacak tüm orta ve alt kesimlerde yatırımları Türkiye ile paylaşmak hatta bırakmak isteğinde olacaktır.
Bir başka değerli konu ise komşumuz İran’ın büyük bir Türk nüfusa sahip olmasıdır. Bugün başşehir Tahran ve birçok büyük vilayette Türkçe olarak iş yapmak mümkündür. Türkiye, İranlıların 1979’dan bu yana en rahat seyahat ettikleri ve en çok geldikleri ülkedir. İki ülke toplumu hem ticari olarak hem de kültürel olarak birbirini yakinen tanımaktadır.
Neticede, ABD’nin İran ile başlattığı son müzakereler Türkiye için büyük fırsatlar doğurmaktadır. Bu noktada, Türkiye siyaset, ticaret, kültür ve öbür tüm kurumlarıyla son müzakereleri dikkatle izlemeli, gerekirse yönlendirmeli ve mümkün bir mutabakat halinde süratli aksiyon almalıdır.
[Oğuz Akkar, Anadolu Ajansı Farsça Haberler Müdürüdür.]
*Makalelerdeki fikirler muharririne aittir ve Anadolu Ajansının editoryal siyasetini yansıtmayabilir.
