Bursa’daki fay hatlarıyla ilgili neler biliniyor?

Paleosismoloji, yer bilimi (jeoloji) ve zelzele biliminin (sismoloji) bir alt kolu ve geçmişte meydana gelmiş sarsıntıları inceliyor.

Son periyotta yapılan farklı araştırmalar kentin zelzele riskine ışık tutuyor.

Bursa‘da 2024 yılında yayımlanan bir araştırmayla yeni bir fay sınırı keşfedildiği ve bu fayın 7 ya da üzerinde sarsıntı üretme potansiyeli olduğu sav edilmişti.

BBC Türkçe‘ye konuşan uzmanlar tarihi kentin büyük bir sarsıntı için bir an evvel hazır olması gerektiği ihtarında bulunuyor.

1850’lerde yıkıcı iki sarsıntı yaşandı

Tarihsel kayıtlar Bursa‘da 1850’lerde yıkıcı iki sarsıntı yaşandığını gösteriyor.

Depremlerin büyüklüğünü ölçen aletler 1900’lerden evvel icat edilmemişti. Bu tarihten evvel yaşanan zelzelelerin büyüklükleri tam olarak bilinmiyor.

Diğer yandan tarihi sarsıntıların spesifik olarak hangi fay çizgisindeki hareketlerle gerçekleştikleri de kayıt altına alınmış değil.

Doç Dr. Taylan Sançar, “Eski zelzelelerin nerede olduğunu bulmak bize yalnızca zamansal olarak bu fayın sarsıntı üretme aralıkları konusunda bir fikir vermiyor” diyor ve ekliyor:

“Aynı vakitte mekansal olarak da hangi fayın kırılıp kırılmadığı konusunda bilgiler veriyor.”

Sançar, tarihî sarsıntılarda hangi fayların kırılıp kırılmadığının ilgili formüllerle test edilmesi, denetlenmesi ve doğrulanması gerektiğini belirtiyor.

Aksi takdirde, bu alanlarda kentleşme siyasetlerinin soru işareti taşıdığını söylüyor.

Hendekler kazarak tarihi sarsıntıları incelediler

Bursa‘da Ulubat, Bursa ve İnegöl faylarının tarihçesini anlamak isteyen araştırmacılar, kentin geçmiş zelzele izlerini taşıyan bölgelerinde kilometrelerle ölçülen derinlik ve genişlikte hendekler kazdılar.

Zira geçmişte zelzele olan bir yerdeki yüzey kırığı vakit içinde toprakla örtülüp kapanıyor.

Kazılan hendeklerdeki toprak katmanını ayrıntılı olarak sınıflandıran araştırmacılar faydan etkilenmemiş birinci toprak katmanını laboratuvarlarda yaşlandırarak zelzelelerin tarihine dair bulgulara ulaştılar.

BBC Türkçe‘ye konuşan Sançar, bütün bu tarihlendirmeler sonucunda, Ulubat Fayı üzerinde 1800 yıldır; İnegöl Fayı üzerinde de 2500 yıldır bir zelzelenin oluşmadığını bulduklarını söylüyor.

Buna nazaran, inceledikleri üç fayın da 7 civarı büyüklükte sarsıntı üretme potansiyeli var.

Bunun yanında Bursa ve İnegöl faylarının birinde meydana gelen sarsıntı başkasını tetikleyebiliyor. Sançar, iki fayın birilikte kırılmasının daha büyük bir sarsıntıya sebep olabileceğini söylüyor.

Tunceli’deki Munzur Üniversitesi’nden bilim insanı, bu nedenle risk ve tehlike değerlendirmelerinde Bursa fayının geçmişte kırılıp kırılmadığının tespitinin değerli olduğunu belirtiyor.

İnceleme için kazılacak yerlerin doğal yapısının korunmuş olması gerekiyor.

Sançar, bilhassa Bursa merkezde bu tip yerleri bulmanın sıkıntı olduğunun altını çiziyor.

İdeal şartlarda kentlerin bu araştırmalara imkan verecek halde planlanması gerektiğini söylüyor.

Sançar bu sınırlamaların da tesiriyle 1850’lerde meydana gelen sarsıntının yerinin hala tam olarak katılaşmadığını belirtiyor.

BBC Türkçe‘ye konuşan İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü’nden Prof. Dr. Sinan Özeren, çalışmanın sonuçlarının Bursa’nın sarsıntı riskinin anlaşılması açısından epey kıymetli olduğunu söylüyor.

Özeren, Kuzey Anadolu Fayının kuzey ve güney kollarının farklı özelliklerine dikkat çekiyor.

Kuzeyde yüklenmenin fazla olduğunu söyleyen Özeren, güneyde yıllık atımın daha az gerçekleştiğini belirtiyor ve ekliyor:

“Bir segmentin üzerindeki yüklenme ölçüsü az olabilir. Ancak çok uzun müddet yüklenmiş olabilir.”

Özeren, bunun hasar tarafından en dramatik örneklerinden biri olarak Çin’de 2008 yılında yaşanan 7,8 büyüklüğündeki Wenchuan zelzelesini veriyor:

“Etrafındaki yıllık atım çok önemli değildi lakin çok uzun müddet birikim olmuştu.”

Bursa neden riskli görülüyor?

Bursa’daki sarsıntı riskiyle ilgili yayımlanmış araştırmaları olan Gebze Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisliği kısmında Doç. Dr. Savaş Karabulut, kentin yüzleştiği birinci tehdidin Kuzey Anadolu Fay Zonu ile ilgili olduğunu belirtiyor.

Kuzey Anadolu Fayı Marmara Bölgesi hudutları içinde üç kola ayrılıyor. Kuzeyde Marmara Denizi’ni kesen çizgi, İstanbul dahil etraf vilayetleri etkileyen sarsıntılar üretiyor.

Orta kol Bursa’nın Mudanya ilçesinden geçip, Erdek, Çanakkale ve Ayvacık’a gerçek uzanıyor.

Güneydeki kolun üzerindeyse Bursa kent merkezindeki yerleşim alanları dahil farklı noktaları kesen faylar bulunuyor.

Bursa’nın kuzey tarafını Uludağ sınırlıyor. Kentten geçen fay sınırlarının kimileri Uludağ’ın güneyinde yer alıyor. Bunlar ortasında doğuda İnegöl, ortada Bursa ve batıda Ullubat fayları bulunuyor.

Bursa kent merkezinin 10-15 km güneyinde ise Soğukpınar fayı var.

BBC Türkçe’ye konuşan Doç. Dr. Savaş Karabulut, Bursa’da sarsıntı tehlike seviyesi açısından incelendiğinde, Kuzey Anadolu Fay Çizgisinin Mudanya-Erdek’ten geçen ve Ayvacık’a gerçek giden orta kolunun 7,2 büyüklüğünde sarsıntı üretmesinin beklendiğini belirtiyor.

Benzer halde güneyde direkt Bursa merkezden geçen güney kolun da 7,2 hatta 7,4’e varan bir sarsıntı üretmesinin mümkünlük dahilinde olduğunu söylüyor.

Karabulut, Bursa’nın Yıldırım, Osmangazi, merkez ve Mudanya ilçelerini kapsayan geçmiş çalışmasında 7,2 büyüklüğündeki muhtemel zelzelesi temel alarak yaptığı modellemelerle sarsıntının kentin farklı bölgelerinde oluşturacağı ivme kıymetlerini hesapladığını belirtiyor.

Buna nazaran Bursa merkez için 0,38g yani birinci derece sarsıntı bölgesine denk gelen bir ivme oluşabileceğini öngörüyor.

Depremin ivmesi, zelzele dalgalarının yatay ve düşeyde binalara uyguladığı kuvvet olarak tanımlanıyor.

Zemin ne kadar zayıfsa ivme o kadar kuvvetli oluyor.

Karabulut, büyük ölçüde ova üzerine kurulmuş bir kent olan Bursa’nın yer özellikleri dikkate alındığında, ivme kıymetinin 0,85g’ye kadar çıktığını bulduğunu aktarıyor.

Mudanya’da bu sayının 1g düzeyine kadar ulaşabildiğini hesapladığını belirtiyor. Yer büyütmesi olarak da bilinen bu durum uzak aralarda değerli yapı hasarlarına neden olabiliyor.

Karabulut’a nazaran tarihi bir kent olan Bursa’nın taban sıvılaşmasına bağlı hasar riski de yüksek.

TÜBİTAK’a nazaran sıvılaşma, sarsıntı sırasında yer şiddetle sarsılırken toprağın dayanıklılığını kaybederek katı yerine sıvı üzere davranması durumu.

Buna ek olarak Yıldırım Mahallesi, Bursa merkez ve Osmangazi’nin Uludağ yamaçlarına bakan kesimlerinde deprem sırasında heyelan ve kaya düşme riskinin de olduğunu kaydediyor.

Bursa’da daha evvel haritalarda yer almayan canlı bir fay çizgisinin 2024 yılında keşfedildiği sav edilmişti.

Ankara Üniversitesi Tektonik Araştırma Kümesinden, projenin yöneticisi Prof. Dr. Gürol Seyitoğlu, Kayapa-Yenişehir ismini verdikleri fayın 7 ve üzeri büyüklüğünde zelzele üretebileceğini öngörmüştü.

Taylan Sançar, Bursa’nın Türkiye’de sarsıntı riskiyle yüzleşen Bingöl, İstanbul üzere kentlerden biri olduğunu hatırlatıyor.

“Korkulan zelzele değil insanların oturdukları evler” diyen Sançar, daha büyük zelzelelerin yaşandığı birçok ülkede can kaybının yaşanmadığını vurguluyor.

Bilim insanı sarsıntıya dirençli kentlerin önceliklendirilmesi tavsiyesinde bulunuyor.