Nadir toprak elementleri klasik enerji jeopolitiğini nasıl dönüştürüyor?

Mardin Artuklu Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Milletlerarası Bağlantılar Kısmı Lideri Doç. Dr. Necmettin Acar, nadir toprak elementlerinin klasik güç jeopolitiğini ve devletlerin siyasetlerini nasıl şekillendirdiğini AA Tahlil için kaleme aldı.

***

Enerji kaynaklarının memleketler arası siyasette belirleyici öge olduğu, çağdaş jeopolitik literatüründe genel kabul gören bir yaklaşımdır. Güç, Sanayi İhtilali’yle ekonomik üretimin ve askeri kapasitenin temel girdisi haline geldi. Kömür ve petrol, sanayi toplumlarının vazgeçilmez kaynakları oldu. Bu devirde Rockefellerın kurduğu Standard Oil, İngiliz Royal Dutch Shell, British Petroleum (BP) ve Fransız Total üzere şirketler sadece ekonomik yapılar değil, birebir vakitte devletlerarası münasebetleri etkileyen siyasi güç merkezleri olarak ortaya çıktı. Ulusötesi karakter kazanan bu şirketler, klasik devlet merkezli memleketler arası münasebetler anlayışını zorladı. Bu şirketler, devletlerin dış siyasetleri üzerinde bir hegemonya tesis ederek savaş ve barış kararlarında hatta devletlerin ulusal sonlarının çizilmesinde direkt tesirli olmaya başladı.

21. yüzyılda ise petrol ve doğal gaz kıymetini korurken, az toprak elementleri (NTE) yeni stratejik güç kaynağı olarak öne çıkmaya başladı. Yüksek teknoloji, yenilenebilir güç ve savunma endüstrisi için kritik olan NTE’ler, global güç istikrarlarının ve siyasi-askeri ittifakların tekrar şekillenmesine yol açıyor. Az toprak elementleri bilhassa Donald Trump’ın ikinci ABD Başkanlığı devriyle barizleşen bir biçimde, devletlerin dış siyaset karar süreçlerine tesir ediyor. NTE’lerin stratejik değerinin artmasına yol açan Sanayi 4.0 ihtilaliyle global güç jeopolitiğinde esaslı dönüşüm yaşanıyor. Bu gelişme, devletlerin dış siyaset karar süreçlerini ve global siyaseti tekrar şekillendiriyor. Bu süreç, NTE rezervlerine sahip olan devletlerle bu rezervleri çıktıya dönüştürme kapasitesine sahip şirketleri yeni birer aktör olarak ön plana çıkarıyor.

Nadir toprak elementlerinin yükselişi ve güç jeopolitiğinin dönüşümü

Küresel ölçekte hidrokarbon kaynaklarının stratejik bedelinin kademeli olarak azalması ve buna paralel olarak NTE’lerin jeoekonomik ve jeopolitik ehemmiyetinin artması, milletlerarası sistemde esaslı dönüşüm sürecini tetikliyor. Fosil yakıtların, bilhassa de petrol ve doğal gazın, 20. yüzyıl boyunca ekonomik kalkınmanın, askeri gücün ve siyasi nüfuzun temel araçları olması, güç jeopolitiğini büyük ölçüde hidrokarbon temelli dinamik üzerine inşa etmişti lakin güç dönüşümü süreçlerinin hızlanması, yenilenebilir güç teknolojilerinin yaygınlaşması ve sıfır karbon gayelerinin benimsenmesiyle hidrokarbon kaynaklarının eski stratejik yükü zayıflamaya başladı. Tüm bunlara ilaveten güç rezervlerine sahip Rusya ve Körfez ülkeleri üzere aktörlerin hidrokarbon rezervlerini politik maksatlar elde etmek için bir silah olarak kullanma eğilimi, alternatif arayışları güçlendirdi.

Bu bağlamda yüksek teknoloji üretimi, elektrikli araçlar, batarya teknolojileri, rüzgar türbinleri ve güneş panelleri üzere yeni jenerasyon güç sistemlerinin kritik girdileri olan NTE’ler, memleketler arası siyasette yeni bir jeostratejik rekabet alanı ortaya çıkardı. Bu elementlerin üretimi, işlenmesi ve tedarik zincirleri üzerindeki hakimiyet çabası, klasik güç kaynakları etrafında şekillenen eski güç dinamiklerini hatırlatmakta fakat bu defa rekabetin aktörleri kıymetli ölçüde farklılaşmaktadır.

Teknoloji şirketleri devletleri çeperlerine alıyor

Günümüzde devletler ulusal güvenlik ve dış siyaset önceliklerini yeni güç kaynakları ve teknolojiler etrafında yine şekillendirirken; geçmişte güç alanında belirleyici roller üstlenen Standard Oil, Royal Dutch Shell, British Petroleum (BP) ve Total üzere klasik güç şirketlerinin yerini büyük teknoloji şirketleri ve onların kurucuları almaya başladı. Elon Musk ve Mark Zuckerberg üzere isimler sırf ekonomik aktörler olarak değil, birebir vakitte jeopolitik seviyede de tesirli birer figür olarak öne çıkmaya başladı. Bu bağlamda teknoloji şirketleri, giderek ulus-devletlerin klâsik yetki alanlarına müdahil olan devlet-dışı güç merkezleri halinde konumlanmaya başladılar. Bilhassa Trump devrinde ileri teknoloji şirketlerinin sahipleri, Amerikan siyasetinde ve dış siyasetinde tesirli aktörler haline geldi. Bu durumun çarpıcı bir örneği, Rusya-Ukrayna savaşı sonrasındaki barış sürecinde Ukrayna’nın sahip olduğu NTE’lerin ABD’ye evresinin gündeme gelmesidir.

Özellikle Çin’in az toprak elementleri arzında sahip olduğu tekelci pozisyon, mevcut jeopolitik istikrarları derinden etkiliyor. Başta ABD olmak üzere Batılı ülkelerin tedarik güvenliğini sağlamak maksadıyla alternatif kaynaklar geliştirme ve üretim zincirlerini çeşitlendirme tarafındaki stratejik teşebbüsleri son periyotta hızlandı. Bu süreç sırf güç arz güvenliği kavramının evirilmesine değil, birebir vakitte ekonomik, teknolojik ve askeri kapasiteler ortasındaki güç bağlantılarının tekrar şekillenmesine de yol açıyor. Hasebiyle NTE’lerin yükselişi, memleketler arası siyasetin tabiatında hidrokarbon çağının sonrasına işaret eden çok boyutlu ve yapısal dönüşüm sürecini de beraberinde getiriyor.

Jeopolitikte yeni cephe: Ender toprak elementleri, teknoloji rekabeti ve bölgesel savaşlar

NTE’ler yüksek teknoloji üretimi ve güç dönüşümünün vazgeçilmez girdileri haline geldikçe global siyasette yeni ve daha karmaşık rekabet alanı ortaya çıktı. Gazze savaşı, Rusya-Ukrayna savaşı ile ABD ve Çin ortasındaki ticaret savaşı üzere büyük krizler de bu yeni jeopolitik rekabetin dolaylı yahut direkt tesirlerini taşıyor.

ABD ile Çin ortasındaki ticaret tansiyonunun art planında sadece gümrük tarifeleri değil, bilhassa yüksek teknoloji alanlarında global liderlik uğraşı bulunuyor. Çin, NTE’lerin üretiminde ve işlenmesinde dünyada önder pozisyonunda. Pekin’in Washington ile yaşanan ticari tansiyonlar sırasında politik gayelerine ulaşmak için vakit zaman “NTE ihracatını kısıtlama” tehdidinde bulunması, bu elementlerin artık petrol yahut doğal gaz kadar stratejik silah haline geldiğini gösteriyor. ABD, buna karşılık kendi iç üretim kapasitesini artırmaya ve alternatif tedarik zincirleri kurmaya çalışıyor. Bu noktada ABD’nin Kanada ve Grönland üzerindeki planları aslında Çin’in NTE’lerdeki tekelci pozisyonuna karşılık rekabeti sağlamaya yönelik önlemler olarak okunabilir lakin bu süreç uzun ve maliyetli olduğu için NTE’ler, ABD-Çin rekabetinin hudut uçlarından biri haline geldi.

Rusya-Ukrayna savaşı, direkt az toprak elementleri eksenli başlamamış olsa da savaşın güç ve tedarik zincirlerini altüst etmesi, Avrupa ve ABD’nin yeşil dönüşüm planlarını önemli biçimde etkiledi zira rüzgar türbinleri, elektrikli araçlar üzere yeşil güç sistemleri daha fazla nadir toprak elementi talep ediyor. Bu noktada Rusya’nın ender metaller tedarikinde değerli oyuncu olması, Batılı ülkeleri Rusya’ya uyguladığı yaptırımların geri tepmemesi için tedarik çeşitlendirmesine zorladı. Ayrıyeten, Ukrayna’nın doğusunda ve Karadeniz etrafında bulunan kimi kritik mineral rezervleri de ülkenin jeopolitik değerini artıran bir öbür faktördür.

Gazze’deki savaş ise görünüşte bir bölgesel güvenlik ve insani kriz üzere dursa da geniş bağlamda güç güvenliği ve yeni güç koridorları tartışmalarıyla irtibatlıdır. İsrail’in Akdeniz’deki doğal gaz kaynaklarına yönelik projeleri, bu savaşın art planında dolaylı ekonomik motivasyon oluşturuyor. Öte yandan İsrail, ABD dayanaklı yeni kuşak teknoloji ve güç projelerinde de etkin rol almak istiyor. NTE’lere direkt bağımlılığı az olsa da İsrail’in batarya teknolojileri, savunma elektroniği üzere teknoloji ekosistemleri bu alanlardan etkileniyor. Hasebiyle istikrarsızlık sırf güç değil, ileri teknoloji tedarik zincirlerinde de belirsizlik yaratıyor. Bu durum Çin’in Orta Doğu’ya ekonomik nüfuz kurma teşebbüsleriyle birleşince, Gazze savaşı bölgedeki jeostratejik istikrarlar üzerinde NTE’ler eksenli dolaylı tesirler yaratabiliyor.

NTE’ler, 21. yüzyılın güç ve teknoloji temelli jeopolitik rekabetinde merkezi rol üstlenmeye başladı. Hidrokarbon kaynaklarına dayalı klasik güç jeopolitiğinin yerini, yüksek teknoloji üretimi ve güç dönüşümünü mümkün kılan stratejik madenler etrafında şekillenen daha karmaşık jeopolitik sistem alıyor. ABD-Çin ticaret savaşları, Ukrayna savaşı ve Gazze savaşı üzere yeni krizler, NTE’lerin global güç gayretlerindeki dolaylı ya da direkt tesirlerini ortaya koyuyor. Bu durum güç güvenliğinden teknoloji tedarik zincirlerine kadar birçok alanda yeni kırılganlık çizgilerinin oluştuğunu gösteriyor. Bu süreç, milletlerarası sistemde devletlerin ve şirketlerin rollerini tekrar tanımlarken, güç ve jeopolitik bağlantıların tabiatında yapısal dönüşümü de beraberinde getiriyor.

[Doç. Dr. Necmettin Acar, Mardin Artuklu Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Memleketler arası Münasebetler Kısmı Lideridir.]

Makalelerdeki fikirler müellifine aittir ve Anadolu Ajansının editoryal siyasetini yansıtmayabilir.