Ümit Yenişehirli yazdı: Heykel yüzünden batan ülke

Tarihin derinliklerindeki kimi hadiseler, inanılmaz özellikleriyle öne çıkıyor. Güney Amerika’daki bir ada ülkesinin, heykel tutkusu nedeniyle batıp gitmesi de bu tipten, ibretlik bir tarihî öykü…

ADAYI AVRUPALI ÇAPULCULAR BULMUŞTU

Arkeolog, tarihçi Ronald Wright’in, 2007 yılında Versus Yayınları ortasından çıkan “İlerlemenin Kısa Tarihi” isimli kitabında, bir pasifik adası olan Paskalya’nın, adeta aklın sonlarını zorlayan kıssası yer almakta. Güney Pasifik’te, Avustralya’nın çok uzağında, karşısındaki Şili’ye ise yakın pozisyonda olan Rapa Nui, bilinen ismiyle Paskalya Adası, uzun asırlar boyunca kalabalık olmayan bir insan topluluğunun yaşadığı küçük bir ülke (241 km²) olarak varlık göstermişti.

TAM 1000 HEYKEL! HANGİ AKLA HİZMET!

İstanbul’un Eyüp ya da Ankara’nın Etimesgut ilçeleri kadar bir yüz ölçüme sahip olan Paskalya Adası, olağan kurallarda kimsenin dikkatini çekmeyebilirdi. Çünkü Pasifik Okyanusu’nda, gibisi yüzlerce ada bulunmaktaydı. Burayı farklı kılan ise o kadar küçük bir coğrafyada, son derece az bir nüfus yaşarken, bu insanların büyük uğraşlarla bin civarında devasa heykeller yapmalarıydı. Ülkenin nüfusunun 10 bin civarı olduğu evrelerde, her on bireye bir heykel düşmekteydi. Bir gemi kaptanı, heykellerin büyüklük ve çokluğunu görünce, “Bunları olsa olsa şeytan yapmıştır.” diyecekti.

ATALARINA TAPIYORLARDI

Batılılar, adaya gidip geldikçe en fazla heykellere odaklanmışlardı. Gerek denizciler, gerekse onlarla adaya gelen araştırmacılar, devasa taş heykellerin hangi gayeyle ve nasıl yapıldığını anlamaya çalışmışlardı. Yükleri tonları bulan ve yüzlerinde tuhaf tabirler yer alan heykellere adada “moai” denildiği öğrenilmişti. Bu söz, ada lisanında, “babalar, atalar” üzere manalara gelmekteydi. Moailer, ilahların soyundan gelen yarı ilah, cet şef varlıklardı.

HEYKEL FABRİKASI KURMUŞLAR

Ada, merkezde bir önder, etraf bölgelerde ise kabile reisi konumundaki yöneticileri ile rahiplerin hâkimiyeti altındaki bir ülkeydi. Toplumsal ve idari örüntüde, her bir heykel kıymetli bir atayı temsil ediyordu. Sorun şuydu ki, asırlar geçtikçe nüfus çoğalıyor, doğal olarak da yeni babalar, dedeler, atalar ortaya çıkıyor, bu da heykel sayısını inanılmaz derece arttırıyordu.

Ortalama beş metre civarında bir yüksekliği olan, bazıları 10 metreyi bulan, az sayıdaki birkaçı ise 20 metreye yaklaşan bu heykellerin, o periyodun teknolojisiyle nasıl yapıldığı, hiçbir vakit tam olarak anlaşılamamıştı. Heykellerin, adadaki volkanik krater olan Rano Raraku’nun yumuşak tüf taşından yapıldığı ise bilinmekteydi. Kraterin yer aldığı bölgede, çok sayıda tamamlanmamış heykel bulunması ise buranın bir heykel fabrikası üzere çalıştığını ortaya koymuştu.

SOSYAL DENGEYİ BOZDULAR

Moai kültü, vakit içerisinde adanın inanç sistemi ve toplumsal yapısı ile iktisadını de derinden etkilemişti. Heykellerin inşası, büyük bir iş gücü ve tertip gerektiriyordu. Bu durum, adada hiyerarşik bir toplumsal yapıyı giderek daha güçlü kılmıştı. Öte yandan, farklı klanlar, kendi atalarını temsil eden daha büyük ve daha gösterişli moailer inşa etme noktasında kıyıcı bir toplumsal rekabete girişmişti. Bu durum ise vakit zaman kümeler ortası hasımlığa hatta çatışmalara yol açmaktaydı. Ülkenin kaynakları ve toplumsal güç, adeta akılsızca denilecek bir biçimde neredeyse yalnızca anıtsal heykel üretimine ayrılıyordu.

AĞAÇLAR BİTTİ, EROZYON BAŞGÖSTERDİ, SU KAYNAKLARI KURUDU

Zaman içerisinde, heykellerin taşınması için kullanılan kızak ve halatlar için inanılmaz sayıda ağaç kesilmesi de adadaki ekolojik dengeyi bozmuştu. Artan nüfusa bağlı olarak, yeni yerleşim yerleri ve tarım alanları açmak gerekmiş, bunun için de ormanlar tahrip edilmişti. Böylelikle çıplaklaşan ada toprağında, bir mühlet sonra erozyon ve bunun sonucu olarak tuzlanma meydana gelmişti.

KEDİ, KÖPEK, KEMİRGEN, İNSAN BULABİLDİKLERİ NE VARSA YEDİLER

Adadaki ziraî üretimde düşüş, avlanmada zorluklar, hayvancılıkta gerileme ve temel gereksinimlerin karşılanmasında çeşitli problemler görülmüştü. Ormanların tahribi; adaya has bitki ve hayvan cinslerinin yok olmasına yahut sayılarının azalmasına, velhasıl biyoçeşitliliğe de olumsuz tesir yapmıştı. Ağaç eksikliği, bot imalatına sekte vurmuş, bu da giderek balıkçılığı da yapılamaz hale getirmişti. Kıtlık ve giderek açlık yaygınlaşmış, bunun sonucu olarak da toplumsal çalkantılar artmıştı. Bütün bunlar, ada halkının kendi kendine yeterliliğini azaltmış, bu nedenle de göçler çoğalmaya başlamıştı. Yerlilerin bir kısmı da Avrupalıların köle ticaretiyle vatanlarından kopartılmıştı. Ada nüfusunun kıymetli bir kısmı de Avrupalı sömürgecilerin getirdiği frengi ve çiçek hastalığı üzere salgınlar nedeniyle hayatını kaybetmişti.

Paskalya Adası’ndaki besin arzının, trajik bir biçimde bozulması, halkı “ne bulurlarsa yeme” noktasına getirmişti. Köpek, kedi, kemirgenler artık adalıların günlük menüsüydü. Ortamdaki tek protein kaynağı olan tavuklar ise adalıların gözbebeğiydi. Ahali, taş konutlarını de kullanamıyordu çünkü zati az sayıda olan bu meskenler, tavuklar için kümes haline getirilmişti. Kimi araştırmacılar ise Polenezya toplumlarının inanç ve hayatında yamyamlığa da yer olduğunu belirterek, Paskalya Adası’nda besin tedariki dayanılmaz ölçüde zorlaşınca, muhakkak ölçüde yamyamlığın da görüldüğünü lisana getirmişlerdi.

Heykel üretim yıllarında, ada lisanında en bedelli sözlerden birisi olan “rakau” (kereste), bu kez yeniden kıymet kazanmış, kayık yapabilmek için hayatî ehemmiyeti olan kereste için kabileler ortası savaşlar bile çıkmıştı. Savaşçılar, tropikal hava kaidelerinde güneşten bunalıp, gölgelik arasalar da vaktinde zalimce kesilen ağaçların yokluğundan ötürü bir gölgelik bile bulamıyorlardı. Artık konutların çatı kirişleri için kullanılacak kereste de kalmadığı için Paskalya sakinleri bulabildikleri mağaralarda yaşamaya başlamışlardı. Bu mağaralara sahiplenmek için de çatışmalar çıktığı oluyordu.

ANTROPOLOJİYE YENİ BİR KAVRAM KAZANDIRDILAR: İDEOLOJİK PATOLOJİ

Paskalya Adası sakinlerinin, jenerasyonlar boyunca sergiledikleri bu tuhaf ötesi tavır, antropoloji bilimine yeni bir kavram da kazandırmıştı. Avrupa’da, 18’inci yüzyılda yeni yeni ortaya çıkan bilim kümelerinden birisi olan antropolojide, bu ada, adeta bir laboratuvar üzere özel bir ilgiyle incelenmişti. Araştırma cihanında “ideolojik patoloji” denilen yeni bir kavram bu süreçte ortaya çıkmıştı.

Dünyadaki diğer toplumlar da incelenmekle birlikte, Paskalya Adası tarihindeki moileri inşa etmedeki tuhaflıklar adeta eşsizdi. Bu çerçevede; rasyonellikten (akılcılık) uzak duruş, obsesif (zihinde istemsizce beliren sıkıntılı niyet, takıntı) davranışlar, pratik yararı olmayan heykeller için yalnızca anlık ideolojik tatmine ağırlaşarak sonuç odaklı olmaktan uzaklaşma, ekonomik ve toplumsal kaynakları verimli bir alana harcamak mümkünken, bunları irrasyonel biçimde heykel imalatında tüketme, ağaç varlığı ve insan emeğinin boş yere harcanmasına karşın ısrarla heykel imaline devam etmeyle ortaya çıkan tehditlere ait ikaz sinyallerini görmezden gelme üzere patolojiler en fazla Paskalya Adası özelinde ağırlaştığı için bu problemli tablo, Paskalya Adası üzerinden kavramsallaştırılmıştı.

KENDİ ELLERİYLE HEYKELLERİ PARÇALADILAR

Paskalya Adası’nda sayıları bini bulduğu varsayım edilen heykeller, vakit içinde azalmıştı. Bunların çok az bir kısmının gemilerle adadan çıkartıldığı düşünülürken, geri kalan kısmı ise yeniden Paskalyalılar tarafından yok edilmişti. Batılı sömürgecilerin de şahit olduğu kabileler ortası kimi savaşlarda heykeller, büyük bir tahribata uğramıştı. Ayrıyeten, tekrar birtakım şahitliklere nazaran; 1700, 1800’li yıllarda – ortamda bir çatışma yoktu – “atalarına kızan” torunların, kendiliklerinden heykelleri kırıp, tahrip ettikleri de görülmüştü. Günümüze gelince… Paskalya Adası’ndaki az sayıdaki yerli nüfus (Yaklaşık 5000), geriye kalan kalan 600 civarındaki heykelle yan yana bir biçimde yaşantısını sürdürüyor.